"Con Đường Hạnh Phúc",Viên Minh và Trần Minh Tài ,
Như Lai Thiền Viện, San Jose, Hoa Kỳ (1993)

Thử đưa ra một nhận định về cái Khổ
theo quan niệm Phật Giáo

Nhiều người khi đề cập đến Phật giáo thường gán cho hai chữ bi quan, yếm thế. Theo quan niệm của họ, Đạo Phật chỉ để dành riêng cho những người già cả, không thích hợp với tuổi trẻ còn hăng say hoạt động; Đạo Phật chỉ là một triết thuyết bi quan; những người theo đạo Phật là những kẻ chán đời, chỉ biết than van, tìm lãng quên sự thế qua câu kinh tiếng kệ; qua nhãn quan Phật Giáo đâu đâu cũng thấy toàn cảnh khổ: Sanh khổ, già khổ, đau khổ, chết khổ, mong muốn không được khổ, trái ý nghịch lòng khổ. Họ lý luận rằng nếu đầu óc luôn luôn chứa đựng sự khổ, thì con người sinh ra chán nản, tiêu cực và lười biếng....

Trước khi đưa ra những luận cứ phá nghi cho những nhận định hẹp hòi và có tính cách phiếm diện trên, chúng ta thử tìm hiểu xem:

-- Thế nào là Bi quan? Thế nào là Lạc quan?

Chúng ta đưa ra một thí dụ cụ thể để hiểu rõ các danh từ có tính cách trừu tượng ấy.

Một bệnh nhân đang quằn quại, đau đơn trên giường bệnh. Thân nhân mời thầy thuốc đến điều trị. Vị thầy thuốc thứ nhất nhìn con bệnh rồi lắc đầu: "- Bệnh quá hiểm nghèo chắc không qua khỏi, chữa chạy cũng vô ích."

Vị thầy thuốc thứ hai nhìn con bệnh, kết luận: "- Ồ, không can gì, bệnh quá nhẹ, không cần thuốc vẫn khỏi".

Vị thầy thuốc thứ ba cầm lấy tay bệnh nhân thăm (chẩn) mạch, tìm hiểu bệnh nhân đã lâm bệnh trong trường hợp nào, bệnh tình ra sao, nguyên nhân của căn bệnh và diễn tiến của bệnh trạng, rồi kê đơn cho thuốc.

Như thế, vi, thầy thuốc thứ nhất: quá bi quan. Vị thầy thuốc thứ hai: quá lạc quan. Vị thầy thuốc thứ ba: vị thầy thuốc thực tế tượng trưng cho Đạo Phật.

Đạo Phật là đạo thực tế, Giáo Pháp của Đức Phật là môn thuốc trị bệnh phiền não của tất cả chúng sanh.

Thật ra chữ Khổ không chỉ có nghĩa là khổ đau. Khổ được dịch từ danh từ Phạn ngữ Dukkha, chân lý đầu tiên trong Tứ Diệu Đế. Nhiều người dịch Dukkha là Khổ và cho rằng đi sống theo Phật Giáo chỉ là đau khổ. Lối phiên dịch và giải thích này rất sai lạc, đã gây ra ngộ nhận khiến nhiều người cho rằng Phật Giáo là bi quan yếm thế. Khổ chỉ là một trong nhiều nghĩa của Dukkha. Dukkha còn có nghĩa là bất toàn, biến đổi, giả tạo, trống rỗng, vô nghĩa lý và ngũ uẩn... Rất khó tìm ra một chữ thích hợp để dịch trọn nghĩa danh từ Dukkha. Khi nói đến sự khổ không phải Đức Phật đã phủ nhận có hạnh phúc trong cuộc sống này. Ngài công nhận có nhiều loại hạnh phúc: Tinh Thần và Vật Chất; hạnh phúc của đi sống xuất gia và hạnh phúc của cuộc sống gia đình; hạnh phúc của khoái lạc giác quan và hạnh phúc của sự từ bỏ thế tục; hạnh phúc của sự ràng buộc và hạnh phúc của giải thoát v.v... Nhưng tất cả những hạnh phúc đó đều nằm trong Dukkha. Ngay đến sự an vui hạnh phúc ở cõi Trời, những cảnh thiền với tâm an lạc, thuần khiết cũng là Dukkha. Bởi vì chúng đều là đối tượng của sự đổi thay. Do đó, những gì không vững bền, còn đổi thay đều là Khổ (Dukkha).

Đứng trước sự đau khổ của nhân loại, của chúng sinh, Ngài phân tích tìm hiểu cái khổ, không phải phân tích cái khổ để chán nản, tiêu cực trái lại tìm nguyên nhân của sự khổ để tìm cách thoát khỏi cái khổ, cái khổ đeo đẳng chúng sanh từ vô lượng kiếp. Phân tích cái khổ, tìm nguyên nhân sự khổ và đề ra một phương thức thoát khổ là chân lý của Tứ Diệu Đế.

Nhiều người chỉ mới nghe nói đến khổ và nguyên nhân của sự khổ, đã vội cho đó là bi quan. Họ không biết, sau khi đề cập đến hai phần này, Đức Phật đã nói đến hạnh phúc của sự giải thoát và con đường thoát ly. Chẳng khác nào vị thầy thuốc trước khi chữa bệnh phải biết rõ căn bệnh.

Sau khi đắc quả Vô Thượng Chánh Đẳng Chánh Giác, tức là thấu hiểu chân tướng của vạn vật, Ngài đem ra giáo hóa cho chúng sanh. Ngài cùng với hàng đệ tử của Ngài đã hoạt động một cách tích cực để đem lại sự an vui cho mọi loài. Tùy từng hạng người, tùy căn cơ, trình độ của mỗi chúng sanh, Ngài chỉ dạy một cách hành đạo riêng, nhưng chung quy vẫn đưa đến một mục tiêu là giải thoát. Ngài luôn luôn chỉ cho thấy rằng: Đây là khổ, đây là nhân sanh khổ; đây là sự diệt khổ và đây là con đường đi đến nơi diệt khổ.

Ta có thể nói trong tám muôn bốn ngàn pháp môn của Đức Phật chỉ nhằm mục tiêu "chuyển mê khai ngộ, ly khổ đắc lạc". Cái khổ của chúng sanh kể sao cho xiết, nhưng cái khổ nào trọng đại nhất? Khi giảng đạo cho một vị Bà La Môn, Ngài dạy rằng: Cái khổ vĩ đại nhất của chúng sanh là còn luân hồi trong vòng sanh tử.

Có thân tất phải có khổ như trong Đạo Đức Kinh. Lão tử nói: "Ngô sở dĩ hữu đại hoạn giả vị ngô hữu thân, cập ngô vô thân, ngô hữu hà hoạn" (Ta vì có thân này mới khổ, nếu không có thân lấy đâu có khổ).

Nhưng thật ra cái khổ của thân không đáng kể, chính vì sự chấp rằng thân này là của ta, hay nói một cách khác là ngã chấp mới đem lại khổ đau. Nói đến ngã chấp, chúng ta phải nói đến nguyên nhân sâu xa của nó tức là vô minh. Khi tâm không sáng suốt, tâm còn tối mê, thì còn tạo nghiệp dữ, vì thế mà phải tái sanh để chịu quả. Bậc thánh nhơn không sợ quả mà chỉ sợ nhân, diệt được gốc rễ của phiền não, thì diệt được khổ. Diệt khổ là diệt ngay cái nhân khiến cho những ác pháp dấy động lên. Khi các ác pháp không còn đủ sức vươn lên, khi đã trừ diệt được nguồn gốc của cái khổ, lúc ấy sẽ được thoát khổ chắc chắn.

Phương pháp diệt khổ của Đạo Phật có rất nhiều nhưng tựu trung có thể tóm tắt vào ba điểm chính yếu sau đây:

-- Giữ không cho những bất thiện pháp phát sanh.
-- Diệt trừ phiền não ngủ ngầm trong tâm.
-- Diệt vô minh, vì vô minh là đầu mối mọi khổ đau của chúng sanh.

Muốn giữ không cho ác pháp phát sanh phải Trì Giới. Muốn diệt trừ phiền não ngủ ngầm trong tâm phải dùng Định. Muốn tận diệt vô minh phải dùng Minh Sát Tuệ.

Tóm lại Khổ Đế nghĩa là: sự khổ là điều có thật, một sự thể đương nhiên. Khổ phát sinh do phiền não, do lòng ái dục. Muốn hết khổ phải diệt ái dục. Phương pháp có hiệu quả nhất để diệt trừ ái dục là thực hành Bát Chánh Đạo.

Nếu chỉ quan niệm, chỉ xét về phần Khổ và Tập, có thể hiểu lầm Phật Giáo là bi quan. Nhưng tìm hiểu thêm hai phần Diệt và Đạo, chúng ta mới thấy rõ Đạo Phật là một lối sống thực tế. Đạo Đế là lối thoát duy nhất của chúng sanh, là con đường dẫn chúng sanh thoát khỏi những nỗi thống khổ đến nơi an vui tuyệt đối. Đạo đế bao gồm Bát Chánh Đạo, là chiếc bè rắn chắc vững vàng đưa con người thoát qua bờ khổ sông mê. Thực hành Bát Chánh Đạo là tích cực đạt đến Chơn Như, bẻ gẫy bánh xe sanh tử luân hồi. Phật giáo là một kho tàng linh dược trị tất cả tâm phiền não trầm kha của chúng sanh vậy.

(hiệu đính: 05/99)

[Mục lục]